ουδετερότητα

Νομική ή πραγματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα κράτη τα οποία δεν παίρνουν μέρος σε πόλεμο που διεξάγεται μεταξύ άλλων κρατών. Η ο. ως νομική κατάσταση στηρίζεται σε μια σειρά κανόνων του διεθνούς δικαίου που αποβλέπουν από το ένα μέρος στην εξασφάλιση της αυστηρής αμεροληψίας κάθε ουδέτερης χώρας έναντι όλων των εμπόλεμων κρατών και από το άλλο μέρος στην προστασία, σύμφωνα με τις ειδικές συνθήκες που δημιουργεί η κατάσταση πολέμου, της κυριαρχίας και των συμφερόντων των ουδέτερων. Από τους κανόνες αυτούς, το μεγαλύτερο μέρος από τους οποίους κωδικοποιήθηκε με τη σύμβαση της Χάγης του 1907, προκύπτει τόσο για τους εμπόλεμους όσο και για τους ουδέτερους ένα πυκνό πλέγμα υποχρεώσεων και δικαιωμάτων. Απαγορεύεται πρώτα απ’ όλα στους εμπόλεμους να παραβιάσουν με οποιοδήποτε τρόπο το ουδέτερο έδαφος· στην απαγόρευση αυτή ανταποκρίνεται, από μέρους του ουδέτερου κράτους, το δικαίωμα vα αντισταθεί σε κάθε παραβίαση και η υποχρέωση να μην ανεχθεί το πέρασμα από το έδαφός του, συμπεριλαμβανόμενου και του εναέριου χώρου του, στρατευμάτων, πολεμικού υλικού και πολεμικών αεροπλάνων των εμπόλεμων. Τα στρατεύματα των εμπόλεμων που θα μπουν στο ουδέτερο έδαφος και τα πληρώματα των αεροπλάνων που θα παραβιάσουν τον εναέριο χώρο πρέπει να αφοπλιστούν και να περιοριστούν έως το τέλος του πολέμου. Η ουδέτερη κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη επίσης να απαγορεύσει τη στρατολογία μάχιμων δυνάμεων στο έδαφός της, δεν έχει όμως και την υποχρέωση να απαγορεύσει στους υπηκόους της να καταταγούν στο εξωτερικό, στις ένοπλες δυνάμεις των εμπόλεμων. Σχετικά με τον πόλεμο κατά θάλασσα, είναι γενικά παραδεκτό ότι το ουδέτερο κράτος μπορεί να δεχτεί το απλό πέρασμα των πολεμικών πλοίων των εμπόλεμων από τα χωρικά του ύδατα. Μπορεί όμως να απαγορεύσει μόνιμα το πέρασμα ή να το υποβάλει σε ορισμένους περιορισμούς, όταν πιστεύει πως τα μέτρα αυτά είναι απαραίτητα για τη διατήρηση της ο. του. Οπωσδήποτε απαγορεύεται στους εμπόλεμους να κάνουν οποιαδήποτε πολεμική πράξη σε ουδέτερα ύδατα. Για να εμποδιστεί η χρησιμοποίηση των ουδέτερων υδάτων ως βάσης επιχειρήσεων των εμπόλεμων δυνάμεων, η μόνιμη παραμονή των πολεμικών πλοίων των εμπόλεμων στα χωρικά ύδατα, στα αγκυροβόλια και στα λιμάνια του ουδέτερου κράτους επιτρέπεται μόνο μέσα σε περιορισμένα χρονικά όρια (κατά κανόνα 24 ωρών). Για τον ίδιο λόγο απαγορεύεται στους εμπόλεμους να χρησιμοποιήσουν τα σημεία αυτά για να ανανεώσουν ή να αυξήσουν τα πολεμικά τους εφόδια ή τον οπλισμό των ίδιων των πλοίων ή για να συμπληρώσουν το πλήρωμα. Επίσης δεν επιτρέπεται να παραμένουν στο ίδιο ουδέτερο λιμάνι περισσότερα από τρία πολεμικά πλοία εμπόλεμου κράτους· εάν βρεθούν στο ίδιο ουδέτερο λιμάνι πολεμικά πλοία και των δύο εμπόλεμων χωρών, δεν επιτρέπεται v’ αποπλεύσει το ένα προτού περάσουν 24 ώρες από τον απόπλου του άλλου· τέλος, δεν επιτρέπεται v’ αποπλεύσει πολεμικό σκάφος από ουδέτερο λιμάνι προτού περάσουν 24 ώρες από τον απόπλου εμπορικού σκάφους που έχει τη σημαία του άλλου εμπόλεμου. Έως το τέλος του A’ Παγκοσμίου πολέμου ήταν παγκόσμια αποδεκτό ότι η ο. αποτελούσε αναμφισβήτητο δικαίωμα κάθε ανεξάρτητου κράτους, μετά την προσχώρηση όμως των περισσότερων κρατών στην Κοινωνία των Εθνών και το σύμφωνο Μπριάν-Κέλογκ, διαπιστώθηκε ότι σε περίπτωση πολέμου δεν θα ήταν πια δυνατή η διάκριση μεταξύ ουδέτερων και εμπόλεμων κρατών. Παρατηρούνται πράγματι ότι οι υποχρεώσεις που αναλαμβάνονταν με τα σύμφωνα αυτά απαγόρευαν στα κράτη την προσφυγή στον πόλεμο για την επιδίωξη των δικών τους εθνικών σκοπών· επομένως η μόνη πιθανότητα πολέμου που θα μπορούσε να εμφανιστεί θα ήταν εκείνη που θα προέκυπτε από κοινή ενέργεια των κρατών που είχαν υπογράψει τα σύμφωνα εναντίον κράτους που θα τα παραβίαζε. Επομένως μια τέτοια σύρραξη θα περιέπλεκε ουσιαστικά όλα τα κράτη και συνεπώς και εκείνα που δε θα έπαιρναν άμεσα μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις δε θα μπορούσαν να θεωρηθούν ουδέτερα. Ο B’ Παγκόσμιος πόλεμος και τα γεγονότα που προηγήθηκαν απόδειξαν καθαρά το εύθραυστο όλων αυτών των νομικών κατασκευών και επομένως και της δυνατότητας εφαρμογής της κλασικής έννοιας της ουδετερότητας. Η ίδια πιθανότητα δε φαίνεται να αποκλείεται ούτε με τη δημιουργία των Ηνωμένων Εθνών, εφόσον η δυνατότητα άσκησης του βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας μπορεί να εμποδίσει την επέμβαση του OHE σε κάθε σύρραξη. Εξάλλου γίνεται δεκτό πως, ακόμα και στην περίπτωση που τα Ηνωμένα Έθνη αποφασίζουν να επέμβουν στρατιωτικά εναντίον του επιτιθέμενου κράτους, μπορούν να θεωρηθούν ουδέτερα τα κράτη εκείνα από τα οποία δεν ζητήθηκε να θέσουν ένοπλες δυνάμεις στη διάθεση του Συμβουλίου Ασφαλείας και έτσι αποφεύγουν στην πράξη να πάρουν μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Πρέπει να σημειωθεί πως στην περίπτωση του πολέμου της Κορέας καθορίστηκε ως «μη εμπόλεμη» η θέση εκείνων των κρατών-μελών των Ηνωμένων Εθνών τα οποία, μη συμμετέχοντα στη σύρραξη, τήρησαν ευμενή στάση απέναντι της Νότιας Κορέας. Στην πραγματικότητα ο όρος «μη εμπόλεμος» –που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα ανακοινωθέντα του Σεπτεμβρίου 1939, με τα οποία η Ιταλία, αν και δήλωνε πως ήθελε για την ώρα να διατηρήσει την ουδετερότητα της, επιφυλασσόταν για κάθε μελλοντική απόφαση της και εκδήλωνε την ευμενή στάση της έναντι της χιτλερικής Γερμανίας– εκφράζει, όπως και η ανάλογη έκφραση ευμενής ο. μια απλή πολιτική θέση και όχι μια συγκεκριμένη νομική κατάσταση προβλεπόμενη από το διεθνές δίκαιο. Η τήρηση της ο. μπορεί να έχει επιβληθεί στο κράτος από την υποχρέωση που ανέλαβε έναντι ενός άλλου κράτους να μείνει έξω από μια συγκεκριμένη ή όλες τις συρράξεις στις οποίες μπορεί να εμπλακεί το τελευταίο ή μπορεί να αποτελεί κατάσταση που ανέλαβε ελεύθερα το κράτος, έξω από κάθε διεθνή υποχρέωση. Στη δεύτερη περίπτωση, η ο. μπορεί να προέρχεται είτε από ελεύθερη εκλογή, που έγινε σχετικά με μια συγκεκριμένη σύρραξη, είτε από πολιτική γραμμή που προβλέπει γενική και μόνιμη αποχή του κράτους από κάθε πόλεμο, παρόντα ή μελλοντικό (μόνιμη ο.). Η μόνιμη ο., που σε μερικές περιπτώσεις επιβάλλεται με συνταγματική διάταξη - δεν συνεπάγεται ανέκκλητη διεθνή υποχρέωση και επομένως μπορεί να εγκαταλειφθεί ελεύθερα, όταν το κράτος πιστεύει πως πρέπει να μεταβάλει τη στάση του στην εξωτερική πολιτική. Διαφορετική είναι η κατάσταση της ουδετεροποίησης, που υπάρχει, όταν η μόνιμη ο. ενός κράτους έχει επικυρωθεί με συνθήκη ή με σειρά συμφωνιών με άλλα κράτη. Στις συμφωνίες αυτές το ουδετεροποιημένο κράτος υποχρεώνεται να μείνει έξω από κάθε σύρραξη, ενώ τα κράτη που εγγυήθηκαν έχουν την υποχρέωση να υπερασπίσουν την ο. του και να το προστατεύσουν από κάθε επίθεση. Τυπικό παράδειγμα ουδετεροποιημένου κράτους έχουμε στην περίπτωση της Ελβετίας. Η ουδετεροποίηση μπορεί, τέλος, να αναφέρεται όχι στο κράτος που διατηρεί τότε πλήρη ελευθερία ενέργειας, αλλά σε ένα μέρος του εδάφους του, που υπόκεινται σε ειδικό καθεστώς απαγόρευσης ενέργειας εκεί πολεμικών ή στρατιωτικών επιχειρήσεων οποιουδήποτε είδους. Συνήθως η ουδετεροποίηση του εδάφους συνεπάγεται και την αποστρατιωτικοποίηση του (απαγόρευση κατασκευής και διατήρησης εγκαταστάσεων με στρατιωτικό χαρακτήρα, εκτέλεσης στρατιωτικών γυμνασίων), μπορεί όμως να υπάρχει ουδετεροποίηση χωρίς αποστρατιωτικοποίηση και αντίστροφα. Ως παράδειγμα αποστρατιωτικοποίησης μπορεί να αναφερθεί η προβλεπόμενη από το άρθρο 380 επ. της συνθήκης των Βερσαλιών σχετικά με τη διώρυγα του Κιέλου, η οποία όμως διεθνοποιήθηκε με βάση αυτές τις διατάξεις. Ως παράδειγμα ουδετεροποιημένου εδάφους μη υποκείμενου σε κρατική κυριαρχία μπορεί να αναφερθεί η συνθήκη της 1-12-1959 με βάση την οποία αποστρατιωτικοποιήθηκε και διεθνοποιήθηκε συγχρόνως η Ανταρκτική. ουδετεροφιλία. Από την ο. και την ουδετεροποίηση, που είναι ουσιαστικά νομικές καταστάσεις, διακρίνεται η ιδεολογική στάση και η γραμμή πολιτικής συμπεριφοράς των κρατών εκείνων, που, μετά την ένταση του «ψυχρού πόλεμου» μεταξύ δυτικού και ανατολικού συνασπισμού, διακήρυξαν, μετά το 1950, που μένουν «αδέσμευτα» και κήρυξαν τη θεωρία της ο. Συνηθίζεται να χαρακτηρίζονται ουδετερόφιλες (ή αδέσμευτες) όλες εκείνες οι χώρες (και πρόκειται κυρίως για τις χώρες εκείνες της Ασίας και της Αφρικής που απέκτησαν την ανεξαρτησία τους) οι οποίες, μη μετέχοντας σε στρατιωτικούς συνασπισμούς, υποστηρίζουν τις αρχές της ο. που διατυπώθηκαν στη διάσκεψη του Μπαντούνγκ του 1955. Ουσιαστικά η ο. του Μπαντούνγκ ήταν η αποδοχή της φιλοσοφίας του Παντς Σίλα της Ινδίας, δηλαδή των πέντε αρχών της ειρηνικής συνύπαρξης και των ανθρώπινων σχέσεων, που αναπτύχθηκαν στην Ινδία ώσπου έγιναν κώδικας ηθικής που να μπορεί να εφαρμοστεί και στην εξωτερική πολιτική. Στο Μπαντούνγκ όμως η θεωρία άρχισε να συμπληρώνεται με πρόσθετες πολιτικές διακηρύξεις, ιδιαίτερα εναντίον της αποικιοκρατίας ή του ιμπεριαλισμού, οι οποίες αποκάλυψαν τα αισθήματα που κατείχαν ακόμα τους λαούς αυτούς, που μόλις είχαν αποκτήσει την ανεξαρτησία τους. Η αφροασιατική διάσκεψη του Μπαντούνγκ, πέρα από την ενίσχυση της τάσης των ουδετερόφιλων λαών να συγκεντρωθούν γύρω από μια θέση διάμεση μεταξύ των δύο παγκόσμιων συνασπισμών, έθεσε κατά κάποιον τρόπο τις βάσεις των σχέσεων μεταξύ αυτών και του κομουνιστικού κόσμου, εφόσον οι σχέσεις με τις χώρες των δυτικών δημοκρατιών επηρεάζονταν ακόμα –για τις περισσότερες αφρικανικές και πολλές ασιατικές– από τις αναμνήσεις του αποικισμού. Στο Μπαντούνγκ, πραγματικά, έλαβαν μέρος η Κίνα και το Βόρειο Βιετνάμ, που κατηγορήθηκαν όμως από τους αντιπροσώπους της Σρι Λάνκα και του Ιράκ ότι διακηρύσσουν μια ιδεολογία που θεωρείται «αποικιοκρατία χειρότερη από την καθιερωμένη». Επομένως η καταδίκη της αποικιοκρατίας «οποιουδήποτε τύπου» ήταν το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της διάσκεψης του Μπαντούνγκ, γιατί έκαμε τους ουδετερόφιλους προσεκτικούς έναντι των νέων μορφών αποικιοκρατίας, που προέρχονται από τον ένα ή τον άλλο συνασπισμό. Στη διάσκεψη του Βελιγραδίου του 1961, οι ουδετερόφιλοι προσπάθησαν, αντίθετα, να δώσουν και θετική μορφή στην ο. τους και επεξεργάστηκαν τις θέσεις της λεγόμενης ενεργής ή θετικής ο. Η μορφή αυτή της ο., που προέβλεπε τη συμμετοχή των ουδετερόφιλων στις συζητήσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης, ταυτίστηκε αρχικά με τη δημιουργία ενός τρίτου συνασπισμού χωρών (θέση του Αιγύπτιου Νάσερ και του Ινδονήσιου Σουκάρνο) που θα προσπαθούσε να λύσει κάθε πρόβλημα πάνω στο οποίο θα συγκρούονταν οι δύο συνασπισμοί. Τελικά όμως επικράτησε η γνώμη (του Ινδού Νεχρού), κατά την οποία η συγκρότηση «τρίτου συνασπισμού» χωρών ήταν αντίθετη προς το πνεύμα της ο. Το Βελιγράδι, άλλωστε, απέδειξε καθαρά πως οι ουδετερόφιλοι δεν είναι, τουλάχιστον για την ώρα, σε θέση να συγκροτήσουν τρίτο συνασπισμό, γιατί χωρίζονται είτε εξαιτίας των εσωτερικών τους προβλημάτων είτε εξαιτίας του τρόπου με τον oποίον αντιλαμβάνονται τα διεθνή. Η τρίτη διάσκεψη, που συνήλθε στη Λουσάκα (Ζάμπια) το 1970, επιβεβαίωσε πόσο εύθραυστες είναι οι ιδεολογικές βάσεις των ουδετερόφιλων. Στη διάσκεψη αυτή δεν είχε λάβει μέρος η Αίγυπτος. Η δεύτερη διάσκεψη των αδέσμευτων χωρών έγινε στο Βελιγράδι το 1961 κι έλαβαν μέρος σ’ αυτήν αντιπρόσωποι 25 χωρών της Ασίας, Αφρικής, Αμερικής και Ευρώπης. Από τότε ακολούθησαν πολλές διασκέψεις σε διάφορες ουδέτερες χώρες.

* * *

η

1. η ιδιότητα τού ουδέτερου, το να είναι κανείς ουδέτερος

2. (διεθν. δικ.) καθεστώς αμέτοχου τρίτου στον μεταξύ άλλων πόλεμο

3. χημ. το γνώρισμα μιας ένωσης η οποία δεν μπορεί να σχηματίσει άλατα με οξέα ή βάσεις ή με ένα διάλυμα αδιάφορο απέναντι στους δείκτες.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ουδέτερος, απόδοση στην Ελληνική τού γαλλ. neutralite (< λατ. neuter, -tra, -trum «ουδέτερος»). Η λ. μαρτυρείται από το 1824 στην εφημερίδα Ελληνικά Χρονικά].